معتبر سازی آزمون یا Analytical Method Validation

معتبر سازی آزمون یا آنالیز یا به انگلیسی Analytical Method Validation یکی از حیاتی ترین فعالیت ها در صنایع دارویی است. معتبر سازی برای ما مشخص میکند که روش آنالیزی انجام شده برای هدف مورد نظر معتبر است یا خیر. نتیجه یک تست معتبر سازی بایستی مشخص کننده بازده یا performance ، ثبات یا consistency ، اطمینان یا reliability و تناسب suitability تست با هدف مورد نظر باشد. در این نوشته مفهوم معتبر سازی به صورت مختصر توضیح داده خواهد شد و در مورد کاراکترهای مورد ارزیابی در یک فرایند معتبرسازی صحبت خواهیم کرد. البته توجه داشته باشید که در این نوشته مخاطب ما کارشناسان معتبرسازی آزمون و افراد متخصص در این حوزه نیستند و ما به واکاوی دقیق یک روش معتبر سازی نمیپردازیم، هدف از این نوشته معرفی فرایند معتبرسازی برای سایر افراد فعال در حوزه تولید محصولات دارویی خواهیم پرداخت.

ضرورت معتبرسازی آزمون

صنایع تولید فراورده های دارویی همواره در حال ایجاد فرمولاسیون های جدید به عنوان دارو یا ماده موثره هستند. ترکیب دارویی یا ماده موثره تولید شده بایستی برای استفاده به عنوان یک دارو، به دقت کنترل شده و تست های کنترلی مختلفی روی این فراورده انجام شود. در این شرایط با ایجاد فراورده دارویی جدید بایستی آزمون های جدیدی انجام شده و یا آزمون هایی که در گذشته به عنوان کنترل برای فراورده های مشابه استفاده می‌شده روی ترکیب دارویی جدید انجام شود.

در این میان مهمترین سوال این است که آیا روش های گذشته یا روش جدید ابداع شده در مورد ترکیب دارویی جدید کاربردی است ؟ یا سوال بنیادی تر این است که محصول جدید را چطور کنترل کیفیت کنیم ؟

امروزه بحث توسعه روش های کنترل کیفی و معتبرسازی آزمون یکی از بحث های داغ در فرایند کنترل کیفی دارو است و مقالات متعددی در مورد انواع مختلف روش های معتبرسازی ارائه شده است. در ادامه به صورت مختصر با برخی از روش های معتبر سازی آشنا خواهیم شد.

معتبرسازی از نظر سیستم های نظارتی

مسلما معتبرسازی آزمون یکی از مهمترین فرایندهای کنترل کیفی است و باید یادآوری کنیم که معتبر سازی یکی از الزامات GMP است. دستورالعمل های مختلفی در مورد معتبرسازی توسط FDA و سازمان های جهانی مانند ICH و WHO منتشر شده است. با توجه به اینکه بیشتر قوانین مورد تایید در جهان مربوط به استانداردهای ICH است، عموما استانداردهای آن به عنوان اصلی ترین منبع برای معتبرسازی آزمون در نظر گرفته میشود.

ICH نام اختصاری International Council for Harmonisation of Technical Requirements for Pharmaceuticals for Human Use است. ICH سازمانی است متشکل از مقامات نظارتی و صنایع تولیدی داوسازی که در مورد جنبه های علمی و فنی در زمینه توسعه و ثبت ترکیب دارویی می‌پردازد. هدف ICH ارتقای سلامت عمومی با دستیابی به هماهنگی بیشتر از طریق توسعه دستورالعمل‌های فنی و الزامات ثبت محصولات دارویی است.

مروری بر دستورالعمل های جهانی معتبرسازی آزمون

در بخش 21 Code of Federal Regulations (CFR) عنوان شده که انجام آنالیز و ارائه نتایج آن برای توزیع – فراورده دارویی – مستلزم دقت، حساسیت، ویژگی، و تکرارپذیری روش‌های آزمایشی به کار گرفته شده است که بایستی پایه گذاری و مستند شود. این اعتبار سنجی و مستندسازی بایستی طبق بخش 211.194 (a) انجام می شود.

این استانداردها به عنوان اصول کلی و اولیه برای شرکت های تولید کننده و یا کنترل کننده برای ایجاد استانداردهای عملکردی – standard operating procedures (SOPs) – اختصاصی با دقت بیشتر و بر اساس نیازهای سازمان و یا فراورده مورد ارزیابی استفاده خواهند شد.

در نوامبر 2005، سازمان ICH راهنمای Q2 (R1) Validation of Analytical Procedures: Text and Methodology را منتشر کرد که عملا ترکیبی از ICH Q2A و ICH Q2B برای توصیف پارامترهای اعتبار سنجی بود. این راهنما با قوانین 21CFR 211 همراه است و در این دستورالعمل به صورت تخصصی به معتبرسازی روش آزمون پرداخته شده است.

در سال 2018 سازمان ICH تصمیم گرفت که Q2 (R2) را توسعه داده و در آن استفاده از روش های اسپکتروسکوپیک و اسپکترومتری را اضافه کند. همچنین در این سال برنامه ریزی انتشار ICH Q14 به عنوان توسعه روش های آنالیزی انجام گردید.

در ژوئیه 2015، سازمان غذا و دارو (FDA) همچنین بازنگری سند راهنمای «روش‌های تحلیلی و روش‌های اعتبارسنجی داروها و بیولوژیک‌ها» را صادر کرد. از آنجایی که نسخه قبلی اقتباسی از دستورالعمل های ICH Q2 است، این سند نهایی یک نسخه فشرده تر است که بسیاری از اطلاعات موجود در ICH حذف شده و با ارجاعات ICH جایگزین می شوند.

بر اساس دستورالعمل های ICH، دستورالعمل FDA توصیه می کند که هدف مورد نظر و دامنه روش تحلیلی در انتخاب ابزار و روش در نظر گرفته شود. همچنین بخشی به عنوان توسعه روش آنالیز به گزارش اعتبار سنجی اضافه می شود تا انتخاب پارامترهای روش بر اساس هدف مورد نظر و روش تحلیلی را توضیح دهد.

پارامترهای معتبرسازی آزمون موجود در ICH Q2 (R1) بجش جنرال 1225 از USP مشابه یکدیگر است با این تفاوت که در فارماکوپه “تست استحکام” یا ” robustness testing ” به عنوان یک تست معتبرسازی معرفی نشده و در بخش توسعه روش آنالیز مطرح شده است. robustness testing یا تست استحکام مطالعه تغییرات کوچک اما عمدی در شرایط روش است که در طول توسعه بهینه شده است.

استحکام، ظرفیت یک روش برای بی‌تأثیر ماندن از تغییرات کوچک و عمدی در پارامترهای روش است. اندازه گیری قابلیت اطمینان یک روش، استحکام باید در اواخر توسعه یا در اوایل فرآیند اعتبارسنجی روش ارزیابی شود.

استحکام گاهی اوقات به عنوان بخشی از آزمایش قبل از اعتبار سنجی به جای بخشی از اعتبار سنجی در نظر گرفته می شود.

توسعه روش آنالیز یا Method Development

هنگامی که نیاز به یک روش تحلیلی شناسایی می شود، اطلاعات مربوطه باید قبل از مرحله توسعه روش جمع آوری شود. چنین اطلاعاتی ممکن است شامل ساختارهای شیمیایی شناخته شده، غلظت آنالیت، حلالیت، پایداری، ماتریس نمونه، خواص طیف سنجی و سایر مشخصات فیزیکی و شیمیایی API و سایر اجزای مورد نظر باشد. هدف مورد نظر از روش و تناسب استفاده باید درک شود. مهمتر از همه، پیچیدگی آماده سازی نمونه، انتخاب ابزار تحلیلی، طول تجزیه و تحلیل، در دسترس بودن معرف ها یا استانداردها باید در مرحله طراحی روش در نظر گرفته شود تا از کارایی روش در یک محیط کنترل کیفیت معمول (QC) اطمینان حاصل شود.
عوامل دیگر هزینه حلال ها یا مواد و هزینه ضایعات است. توان عملیاتی نمونه نیز باید ارزیابی شود. داده های حاصل از توسعه روش، مبنایی برای ایجاد پارامترهای اعتبار سنجی و معیارهای پذیرش مناسب خواهد بود.

پارامترهای معتبرسازی روش

پارامترهای معتبرسازی آزمون یا Method Validation Parameters ممکن است برای تست های مختلف کمی متفاوت باشد. اما در اینجا 8 پارمتر مرتبط با یک تست HPLC عنوان شده است. در سایر تست ها ممکن است تمامی این 8 پارامتر مورد نیاز نباشد.